Η προέλευση
Οι –κυρίως γλωσσικοί- πρόγονοι των καλάντων, είναι οι ρωμαϊκές Καλένδες του Ιανουαρίου, έθιμο που ανάγεται στους πρώτους μ.Χ. αιώνες και περιελάμβανε τον εορτασμό των πρώτων ημερών του χρόνου, όχι με τραγούδια, αλλά με συναθροίσεις συγγενών και φίλων και ανταλλαγή μικρών δώρων ή νομισμάτων.
Το έθιμο του ψαλμού των καλάντων, αρχικά καταδικάστηκε από τους Πατέρες της Εκκλησίας κατά τη Βυζαντινή περίοδο, ως ενοχλητικό ρωμαϊκό κατάλοιπο. Στη συνέχεια όμως, αφομοιώθηκαν από τον Χριστιανισμό, για να γίνουν ίσως το μοναδικό τόσο παλιό έθιμο που διατηρείται ζωντανό μέχρι σήμερα σε όλη την Ελλάδα – τόσο στην επαρχεία, όσο και στα αστικά κέντρα.
Το «φιλοδώρημα»
Οι στίχοι και η δομή αυτών των εθιμικών τραγουδιών άλλαξαν πολλές φορές ανά τους αιώνες. Μία μόνο συνήθεια έμεινε αμετάβλητη στο χρόνο: το φιλοδώρημα, το οποίο σήμερα μεταφράζεται σε χρήματα (δίνοντας ίσως την απάντηση στο γιατί το έθιμο διατηρείται ζωντανό), αλλά παλιότερα ήταν γλυκά, καρύδια ή ρόδιά.
Σύμφωνα με τους λαογράφους, όταν οι οικοδεσπότες ήταν φειδωλοί στο φιλοδώρημα ή το αρνούνταν, τα παιδιά τραγουδούσαν σύσσωμα και βροντερά το σκωπτικό δίστιχο:
«Αφέντη μου στη κάπα σου χίλιες χιλιάδες ψείρες,
άλλες γεννούν, άλλες κλωσούν κι άλλες αυγά μαζώνουν»
Οι παραλλαγές
Έχουν καταμετρηθεί περισσότερες από 30 παραλλαγές καλάντων σε όλη την Ελλάδα. Σχεδόν σε όλες, το περιεχόμενο είναι το ίδιο: χαιρετισμός στους «νοικοκύρηδες», αναγγελία του χαρμόσυνου γεγονότος της γέννησης του Χριστού και, τέλος, ευχές για μακροζωία, υγεία, χαρά ή καλή σοδειά και προκοπή για τους οικοδεσπότες.
Η γλώσσα τους, καθαρεύουσα διανθισμένη με τοπικούς ιδιωματισμούς, μαρτυρά την παλαιότητά τους και την πατρίδα του εκάστοτε τραγουδιού.
Ακούστε τις δημοφιλέστερες τοπικές παραλλαγές των χριστουγέννων που συγκεντρώσαμε:
Κάλαντα αστικά
Τα κάλαντα που όλοι θα ακούσουμε απ' τους μικρούς πλανόδιους τροβαδούρους των εορτών.
Μωραΐτικα
Στην παραλλαγή της Πελοποννήσου, οι καλαντιστές, αφού βεβαιώσουν τους οικοδεσπότες για την ανιδιοτέλειά τους, αμέσως μετά τους ζητούν (αναίσχυντα!) «τον κόκορα, την κότα και πεντ' έξι αυγά»! Ψιλοπράγματα...
"Εμείς εδώ δεν ήρθαμε να φάμε και να πιούμε,
μόνο σας αγαπούσαμε κι ήρθαμε να σας δούμε.
Δώστε μας και τον κόκορα, δώστε μας και την κότα,
δώστε μας και πεντ' έξι αυγά να πάμε σ' άλλη πόρτα."
Ποντιακά
Τα κάλαντα του Πόντου περιέχουν συγκινητικές αναφορές στη ζωή και τα πάθη του Χριστού. Συνοδεύονταν από ποντιακή λύρα και οι καλαντιστές κρατούσαν ένα στολισμένο χάρτινο καράβι για να εντυπωσιάσουν τους οικοδεσπότες.
"Τον εγέννησεν η Παναΐα,
τον ανέσταισεν Αειπαρθένος,
εκαβάλλκεψεν χρυσόν πουλάριν,
εκατήβεν στο σταυροδρόμιν.
Έρπαξαν ατόν οι χιλ' Εβραίοι,
οι χιλ' Εβραίοι και μύριοι Εβραίοι,
ας σ' αρκρεντικά κι ασ' σην καρδίαν,
γαίμαν έσταξεν, φλογήν κι εφάνθεν."
Κρητικά κάλαντα
Τα κρητικά κάλαντα περιέχουν το λυρικότερο «καλοπιάσιμο» της οικοδέσποινας, καθώς αποκαλείται «Κερά καμαροτράχηλη», «κρουσταλίδα του γιαλού» και «πάχνη από τα δέντρα». Εμείς, πάντως, θα βάζαμε βαθειά το χέρι στην τσέπη για το μικρό κρητικόπουλο!
Κάλαντα Ικαρίας
«Φέρτε μας κρασί να πιούμε, και του χρόνου να σας πούμε» τραγουδούν με τη συνοδεία νησιώτικων βιολιών τα Χριστούγεννα στην Ικαρία, σε μια από τις πιο εύθυμες παραλλαγές χριστουγεννιάτικων καλάντων!
Ανοίξτε λοιπόν την πόρτα - και το πορτοφόλι σας- στους μικρούς καλαντιστές -είναι οι συνεχιστές μιας μοναδικά παλιάς παράδοσης.
